1389/09/18

همه ما نماد «پنجه» يا «کف يک دست» را در تابلوها يا مراسم‌ عزاداري شيعيان، يا بالاي گنبد امام‌زاده‌ها ديده‌ ايم، اما وقتي به شمال آفريقا سفر کنيد، خواهيد ديد که اين نماد معنا و داستان ديگري دارد.
«پنجه» که در زبان عربي به آن «خمسه» مي‌گويند، سمبل و نمادي است که اولين بار در فرهنگ آفريقا به‌کار رفته و بعدها در فرهنگ‌هاي مختلف مورد توجه قرار گرفته و از آن به عنوان نماد قدرت، و يا طلسم براي دفع شر و چشم زخم استفاده مي‌شده است. خاست‌گاه نماد پنجه تمدن‌ باستاني «کارتاژ» در شمال آفريقا است و اين نماد از طريق دين يهود و مسحيت وارد اسلام شد و اين اواخر در مذهب شيعه به عنوان «دست فاطمه» و به‌ويژه در ايران امروز به عنوان دست «ابوالفضل عباس» رواج يافته است.
علامت «پنجه» نزد مردمان تمدن باستاني کارتاژ (يا قرطاج) که بقاياي آن امروزه در تونس واقع است، به عنوان دست الهه «تانيت» (Tanit) مورد احترام بوده است. فنيقي‌ها که از لبنان امروزي با کشتي مديترانه را پيموده بودند و به شمال آفريقا آمده بودند، تانيت را الهه باروري و رشد و تولد مي‌دانستند و علامت پنجه را در کنار دو قمري مي‌کشيدند. اين نماد بعدها به مصر رفت و تصوير يک چشم نيز در ميان آن قرار گرفت و از آن براي دعاي خير و دفع چشم‌زخم استفاده شد.
هم‌چنين نماد پنجه از طريق فرهنگ فنيقي‌ها به دين يهود راه يافت و يهوديان آن را به عنوان دست مريم (خواهر موسا و هارون) احترام کردند. «دست مريم» يهودي‌ها سال‌ها بعد به «دست مريم» مسيحي‌ها تبديل شد و در دين مسيحيت به عنوان نماد دست «مريم» مادر «عيساي مسيح» مورد تکريم قرار گرفت.
نماد پنجه، همين‌طور از فرهنگي به فرهنگ ديگر و از ديني به دين ديگر مي‌رفت تا اين‌که به دين اسلام رسيد. علامت کف دست در اسلام، ابتدا به عنوان علامت «پنج‌تن آل‌عبا» در نظر گرفته شد. اما وقتي فاطمي‌ها به عنوان اولين حکومت شيعي در شهر «مهديه» که در شمال آفريقا واقع است، اعلام موجوديت کرد، اين نماد را به «دست فاطمه» دختر پيامبر اسلام تغيير داد.
اما داستان اين نماد در مذهب شيعه به اين‌جا ختم نشد و بعدها اين سمبل در فرهنگ شيعي به عنوان نمادي از جان‌بازي و فداکاري ابوالفضل عباس شناخته شد که در واقعه «عاشورا» هنگام رساندن آب به خيمه‌گاه «حسين‌ابن علي» دستانش از بدن جدا شد. و اکنون پنجه‌ي فلزي بر سر پرچم‌ها، علم‌ها و علامت‌هاي چند‌تيغه در دسته‌هاي عزاداري شيعيان نصب مي‌شود. هم‌چنين شيعيان به نيت برآورده شدن حاجات و گشايش گره از کارشان پنجه‌هايي ساخته‌شده از طلا يا نقره و يا فلزهاي ديگر را به در و ضريح امام‌زادگان و پنجره‌‌ و ديوار سقاخانه‌ها دخيل مي‌بندند. بر سر برخي گنبدها و گل‌دسته‌هاي امام‌زادگان و مساجد پنجه‌هايي با انگشتان گشوده يا بسته، احتمالن به نشانه‌ي قدرت و شوکت الاهي، يا «خمسه‌ي طيبه» کار گذاشته‌اند. در درون جام‌هاي برنجين يا مسين برخي سقاخانه‌ها نيز پنجه‌هاي فلزي نصب مي‌شود که آن را نماد دست سقاي کربلا مي‌دانند.
با اين‌حال اکنون بيش‌ترين کاربرد پنجه در شمال آفريقا است. اين نماد امروزه نيز در خانه‌هاي بربرها که اولين قوم ساکن آفريقاي شمالي بوده‌اند و هنوز هم به سبک ابتدايي خود در کشورهاي تونس و الجزاير و مراکش زندگي مي‌کنند، وجود دارد. در قبايل بربر، پسران حلقه‌‌اي به شکل پنجه به گوش راستشان مي‌آويختند. در قديم، کم‌تر خانه‌ يا دکاني در شهرهاي شمال‌ آفريقا يافت مي‌شد که به در و ديوار آن پنجه نصب نشده بود.